این نوشته قبلاً زیر عنوان سرمقاله در نشریه‌ی رشد آموزش زیست‌شناسی، پاییز ۱۳۹۸ منتشر شده است.
اگـر کسـی حـال، حوصلـه، جرئـت و وقـت کافـی داشـته باشـد و بخواهـد مشـکلات معلمـان زیست‌شناسی کشـور را خلاصه و منتشر کند، باید بـه اندازه‌ای مصمـم، صبور و قوی باشـد که به امیدِ یافتـنِ راه حـل، هفتـاد مـن کاغذ سـیاه کند. روشــن اســت کــه معلمــان زیست‌شناسـی هــم ماننـد دیگر همـکاران خویـش، عـلاوه بر کشـیدن ِ بـار مشـکلات و دشـواری‌های عمومـی کـه امـروزه گریبان‌گیـر همـهٔ معلمـان کشـورند، ماننـد انـدازهٔ کلاس‌ها، گســترش بی‌علاقگــی و بی‌تفاوتــی دانش‌آمـوزان، مشـکلات معیشـتی، تنـوع بیـش از انـدازهٔ مـدارس و علم‌فروشـی، مشـکلات و مسـائلی خـاص و منحصربه‌خـود دارنـد کـه انعـکاس آن‌ها در ایــن یگانــه نشــریهٔ سراســری ویــژهٔ معلمــان زیست‌شناسـی کشــور به هیــچ وجــه نابه‌جــا و دور از انتظـار نیسـت.
از شـما چـه پنهـان، اخیـراً شـماری از معلمـان زیست‌شناسـی کشـور در پاسـخ بـه نظرسـنجی این جانـب در خصـوص دغدغه‌ها و مشـکلاتِ آموزشـیِ امـروز معلمان ِ زیست‌شناسـی کشـور، برخی از مشـکلات را یادآور شـدند که ذکر همـهٔ آن‌ها در ایـن مختصـر نمی‌گنجد؛ چـه، اگر بخواهـم اَهَم آن‌ها را شـرح دهم، شـاید حجم متن و کثـرت واژه‌ها از حوصلـه و محـدودهٔ این نوشـته بیـرون بزند. بـا ایـن حـال، بـد نیسـت به‌امیـدِ پیداشـدن راه حـل، بـه برخـی از مهم‌تریـن آن‌ها اشـاره‌ای گـذرا بکنـم تـا شـاید بـرای ادامـهٔ تربیت ِ درسـت نسـل جـوان کشـور سـودمند افتد.
نخسـتین مشکل، مشـکلی عمومی و اختاپوسی عظیم الجثـه بـه نـام کنکـور اسـت کـه همچون سـرطان بـر بـدن آموزش و پـرورش چنـگ انداختـه و در حال نیروگرفتن و پیشـرفت اسـت. بنگاه‌های بـزرگ کنکـوری کـه سـؤال محوری و آزمون محـوری پیشـه کرده‌انـد، شـماری از معلمـان را در ازای حق‌الزحمـه‌ای نه چنـدان درخـور بـه کار می‌گیرنـد، روش‌ها و هدف‌های راسـتین آموزش و پـرورش را آشـکارا در برابـر دیـدگان همـهٔ دلسـوزان ایـن سـرزمین کهـن لگدمـال می‌کننـد و شـوربختانه علی‌رغـم ِ سخنرانی‌های پرشور ضدکنکوری مسـئولان، همچنـان می‌تازنـد و به پیـش می‌رونـد. وضـع به گونـه‌ای اسـت کـه معلم زیست‌شناسـی ناچار اسـت به جای تدریس علـم زیست‌شناسـی و فوت وفن‌های علـم ورزی و چشـاندن لذت علـم‌ورزی و تفکـر در امـور الهی کـه از اهـداف آموزش زیست‌شناسـی اسـت، در مدرسـه کلاس کنکور تشکیل دهد و به اصطلاح عامیانـه، تسـت بزند یـا فنـون مهندسـی معکـوس تسـت‌زنی را آمـوزش دهـد تـا مقبـول مدیـر و جامعـه قـرار گیـرد و زیاده‌خو‌ا‌هی‌های برخـی والدیـن را اقنـاع کنـد. معلـم دلسـوز و فرهیختـه‌ای کـه تلاش در آمـوزش درسـت، هدفمنـد، اصیـل و مؤثـر زیست‌شناسـی دارد، از ایـن قافلـهٔ آزمون محـور بازمی‌مانـد و بـه گفتـهٔ زیست‌شناسـان بـا سـرعت طـرد رقابتـی می‌شـود. امـروزه، یکـی از بحث‌های اصلـی گروه‌های مجـازی موبایلـی به جـای پرداختـن به روش‌ها و رویکردهـای مؤثـر آموزشـی و محتـوای نـاب زیست‌شناسـی، بیشـتر پیرامـونِ گزینه‌های پرسـش‌های چندگزینـه‌ایِ محصول ایـن بنگاه‌های کنکوری اسـت. معلم ناچار است محتـوا و روش تدریـس را بـا خواسـت بنگاه‌های کنکـوری منطبـق کنـد. شـوربختانه، مرجعـی کارآمـد و واقعـی بـرای کنتـرل و هدایت ناشـران کتاب‌های کمک آموزشـی نمی‌شناسـیم
دومین مشـکل که یکی از بزرگ‌ترین مشـکات ویـژهٔ معلمان زیست‌شناسـی کشـور اسـت، ورود ناگهانـی انبوهـی از نوواژه‌های زیست‌شناسـی به کتاب‌های درسـی اسـت کـه از سـال ۱۳۹۵ بـا انتشـار نخسـتین چاپ کتـاب زیست‌شناسـی ۱ آغـاز شـد و تا پایان دورهٔ متوسـطه، یعنی انتشـار کتـاب زیست‌شناسـی۳ ادامـه یافت. یـادآور می‌شـوم کـه نشـریهٔ رشـد آمـوزش زیست‌شناسـی در آن زمـان در فرصـت اندکی که در اختیار داشـت بر اسـاس هدف‌ها، رویکردها و راهبردهایی کـه دارد، بلافاصله به اطلاع‌رسـانی و تحلیـل ایـن رویداد دسـت زد و عـلاوه بر توضیح و تشـریح نوواژه‌ها، گفت‌وگوهایـی با تعـدادی از دسـت‌اندرکاران و صاحب‌نظـران واژه‌سـازی و واژه‌گزینـی انجـام داد و بـه صـورت ویژه‌نامـه‌ای در ۳۲ صفحـه در شـمارهٔ ۱۰۶ (مهرمـاه ۱۳۹۵) منتشـر کرد. به علاوه، در شـمارهٔ زمسـتان ۱۳۹۷ نیـز گفت‌وگویی دیگر در این زمینه بـا تعدادی از دانش‌آمـوزان مدارس تیزهوشـان به چاپ رسـاند تـا ببیند دانش‌آمـوزان تا چـه اندازه به ایـن واژه‌ها خو گرفته‌اند و همچنین، چنـد پژوهش کاربردی و مبسـوط نیز از تعدادی از معلمان و پژوهشگران آموزشـی در همیـن زمینه منتشـر کرد. همـهٔ ایـن گفت‌وگوهـا، یادداشـت‌ها، مقـالات بر این نکته تأکید داشـتند که پژوهش‌هـا عمومـاً اگرچـه در مجمـوع، واژه‌گزینی و جانشـین کردن واژه‌هـای فارسـی به جـای واژه‌های بیگانـه کاری علمـی، منطقـی، پسـندیده و معقـول اسـت؛ امـا ورود ناگهانـی تعـداد زیـادی واژهٔ جدید که برخی از آن‌هـا به‌نادرسـتی سـاخته و گزیده شـده‌اند، به چنـد کتاب درسـی متوسـطه، نتایجـی نامطلوب بـه بـار آورده و مشـکل‌زا شـده اسـت. به‌علاوه، جزءنگـری، فقدان کل‌نگری و جامع‌نگـری و عدم تسـری جانشینی واژه‌ها به دیگر کتب آموزشی و دانشـگاهی، آن را به کوششـی عقیم تبدیل کرده اسـت. چـه، هنگامـی کـه معلم یـا دانش‌آمـوز به کتابهـای مرجـع آموزشـی مراجعـه می‌کنـد با اصطالحـات دیگری روبه‌رو می‌شـود که بسـیاری از آن‌هـا ریشـه‌های لاتینـی، یونانـی یا فرانسـوی دارند. آنچه نوشـتم، سـهم نشـریهٔ مـا بـود در این بـاره، بدیهـی اسـت بسـیاری از رسـانه‌های نوشـتاری، تصویـری، صوتـی و مجازی نیز بارهـا این موضوع را سـوژه کردنـد و هـر یـک به‌طریقـی بـر همین دشـواری تأکیـد کـرده و می‌کننـد کـه البتـه هیچ کـدام تاکنـون نتوانسـته است موجـب تصحیح امر شـود، تأثیر مشـهودی برجای بگذارد و بوی بهبـود از اوضـاع کتب به مشـام برسـاند. بدیهـی اسـت بحث‌هایـی که پیرامـون این تغییر و تحـول واژگانـی درگرفتنـد، دیگر جنبه‌هـای آموزش زیست‌شناسـی را چنان تحت‌الشـعاع قرار دادنـد که کمتر کسـی محتـوا و متـن کتاب‌های درسـی را مورد بحث قرار می‌دهد؛ بلکه بیشـتر از هجوم نـوواژگان سـخن می‌گویند.
سـوم، تغییـر و تحـولات بسـیار سـریع علـم زیست‌شناسـی اسـت کـه معلمانـی به‌تناسـب روزآمـد طلـب می‌کنـد. معلـم بایـد بـه علـم روز مجهـز باشـد تـا بتوانـد پاسـخ‌گوی پرسـش‌های روز دانش‌آموزان در کلاس درس باشـد. اما شـمار کتاب‌های مرجـع فارسـی زیست‌شناسـی اندک اسـت و متـون بسـیاری از آن‌هـا کهنـه و بعضـاً نادقیـق اسـت. از سـوی دیگـر، برخـی معلمان به انـدازهٔ کافـی به زبان‌هـای دیگر، به‌ویژه انگلیسـی مسـلط نیسـتند و نمی‌تواننـد نوشـته‌های علمی زبان‌هـای دیگـر را به‌آسـانی به‌دسـت آورنـد، بـا سـرعت مناسـب بخواننـد و یـا بـا دقـت لازم درک کننـد؛ فلـذا هم‌اکنـون، یکـی از بحث‌هـای اصلـی گروه‌های مجـازی معلمان زیست‌شناسـی رفـع سـوءتفاهم‌ها، کژفهمی‌هـا و بدفهمی‌هـای متـون مرجـع زیست‌شـناختی و مقایسـهٔ آن‌هـا بـا کتابهـای درسـی اسـت که بـه تعـداد اندک و ناکافـی در بـازار موجودنـد. بدیهی اسـت راه‌حل ایـن مشـکل در دسـت خـود معلمانـی اسـت که چشـم‌به‌راه حمایت‌انـد.
کمبـود و عـدم کفایت دوره‌هـای آموزش معلمان، اعـم از دوره‌هـای پیـش از خدمت و ضمن خدمت یـا بازآمـوزی به این مشـکل می‌افزاینـد. بی‌گمان معلمـان آموزش‌دیـده بهتـر می‌تواننـد اهـداف آموزشـی را بـرآورده کننـد. معلـم آموزش‌دیده با خیالـی آسـوده‌تر و تصمیـم و اراده‌ای محکم‌تـر و منسـجم‌تر فعالیـت می‌کنـد و از سـردرگمی‌ها و نومیدی‌هـای رایـج به‌دور اسـت.
چهـارم، معضـل آزمایشـگاه، یعنی کمبـود وقت، فضـا و منابـع مالـی و در نتیجـه کمبـود لـوازم آزمایشـگاهی بـرای فعالیت‌هـای آزمایشـگاهی اسـت. بی‌گمان آموزش زیست‌شناسـی در کلاس درس بـدون آزمایشـگاه به‌گونـه‌ای کـه امـکان کارهـای عملی و تجربی بـرای دانش‌آموزان فراهم نباشـد، اهـداف آمـوزش علـوم را که علـم‌ورزی و تفکـر علمـی اسـت، بـرآورده نمی‌کنـد. آمـوزش زیست‌شناسـی بـدون آزمایشـگاه ماننـد تلاش بـرای آموختـن فنـون شـنا بـدون آب اسـت. دانش‌آموزانـی که فن شـنا را به صـورت نظری و در کلاس درس می‌آموزنـد، ممکـن اسـت کلیهٔ نکات مربـوط را بداننـد و از عهـدهٔ آزمون‌هـای مربوط به خوبی برآیند، اما شـناگرانی ناتـوان خواهند بود که ممکـن اسـت آب آنـان را بـا خـود ببرد.
پنجـم، کمبـود وقت بـرای آمـوزش مؤثر، عمیق و یادگیـری زیست‌شناسـی به‌عنوان یکـی از علوم تجربـی اسـت. متأسـفانه تعـداد سـاعات هفتگی درس زیست‌شناسـی کـه امـروزه از پیشـروترین علوم‌تجربـی و در حال پیشـرفت روزافزون اسـت، اندک اسـت و بنابراین، وقت کافی برای واردکردن دانش‌آمـوزان بـه دنیـای علم و نیـز بـرای ورود به برخـی شـاخه‌های زیست‌شناسـی در برنامه‌هـای درسـی وجود نداشته است. بسـیاری از معلمان از ایـن وقت اندک فقـط برای انتقال برخی مفاهیم و نکات زیست‌شناسـی اسـتفاده می‌کنند و فرصت اسـتفاده از روش‌ها و رویکردهـای آموزش علوم را پیـدا نمی‌کنند.
ششـم، مشـکلات مربـوط بـه کتاب‌های درسـی اسـت. در کتابهـای درسـی جدیدالتألیـف جـای برخـی مباحـث کـه در یـک دورهٔ کامـل زیست‌شناسـی مطـرح می‌شـود، خالـی اسـت؛ یا اینکـه مباحـث بـه علت کمبـود سـاعات تدریس هفتگـی و نیـز محدودیـت تعـداد صفحـات کتاب‌هـا محـدود و خلاصه شـده‌اند. بوم‌شناسـی و زیست‌شناسـی سـلولی مولکولـی، باکتریهـا و آغازیـان از جملـهٔ ایـن مباحث‌اند. قبلاً در همیـن صفحـه نوشـته‌ام، حـذف بوم‌شناسـی از کتـب دورهٔ متوسـطهٔ دوم شایسـتهٔ سـرزمینی با مشکلات عدیدهٔ بوم‌شناختی نیسـت. شهروندانی که از نظر بوم‌شناسـی بی‌سـواد باشند، نمی‌توانند مسـائل کلی بـوم سـرزمین ایـران را درک و برای مشـکلات فراوان و پیچیدهٔ آن چاره‌اندیشـی‌هایی کل‌نگرانـه و آینده‌نگرانـه کننـد یـا در حـل آن‌ها مشـارکت مؤثر داشـته باشـند. به‌نظر می‌رسـد تخفیف زیست‌شناسـی سـلولی و مولکولـی که بازوی توانا و پیشـرو زیست‌شناسـی اسـت، زیبنـدهٔ فراینـد آموزش زیست‌شناسـی در کشـور ما نباشد. زیست‌شناسی سلولی و مولکولی یکـی از جذاب‌تریـن، کاربردی‌تریـن و مؤثرتریـن شـاخه‌های زیست‌شناسـی اسـت، به‌گونـه‌ای که در گذشـته‌ای نه‌چنـدان دور، نخسـتین چـاپ کتـاب زیست‌شناسـی پیش‌دانشـگاهی تمامـاً زیست‌شناسـی سـلولی مولکولی اختصاص داشـت. در خصـوص کاهـش محتـوای مبحـث تکامـل نیـز در شـماره‌های پیشـین ایـن نشـریه مطالبی نوشـته‌ایم و اینجـا از تکـرار می‌پرهیزیـم. به‌علاوه، نبـود وقـت کافـی و عجلـهٔ بسـیار در تألیـف و توزیـع کتب درسـی سـبب شـده اسـت کـه برخـی از اشـتباهات سـهوی در کتابهـای درسـی وجود داشـته باشـد. نقد کتاب‌های درسی زیست‌شناسـی خـود موضوعـی مهـم و نیازمنـد تحقیقـی سـترگ اسـت کـه آن را بـه دیگـران می‌سـپاریم.
فهرسـت بسـیار بلندبالاتـر از آن اسـت کـه در ِ حوصلـهٔ این نوشـته جـای گیـرد. بنابرایـن، پایان این نوشـته بـه‌معنی پایـان فهرسـت دغدغه‌ها و مشـکلات معلمان زیست‌شناسـی کشـور نیست. ایـن قصـه سـر دراز دارد. اکنـون ایـن پرسـش پیـش می‌آیـد کـه در برابـر ایـن مشـکلات چـه کنیم؟ به‌نظـر نگارنده بهترین راه‌حـل، پاک‌کردن صورت مسـئله یا سـر فروکـردن در برف نیسـت؛ بلکـه به‌عکـس امیـد بـه یافتـن راه‌حـل اسـت. امیـد را از دسـت ندهیـم. نگارنـده گمـان دارد کـه همـهٔ ایـن دشـواری‌ها و تنگناهـا بـا تلاش‌ها و پیگیری‌هـای معلمـان سراسـر کشـور و یـاری مسـئولان و دلسـوزان میهـن از بین‌رفتنـی و ناپایدارنـد. انشـاالله.
محمد کرام‌الدینی
سردبیر
*افراد بسـیاری در ایـن نظرخواهـی مشـارکت کردنـد. از همـه سـپاسگزاریم؛ از جملـه ابراهیـم سـمندوک، دبیـر زیست‌شناسـی مشـهد؛ ابوالفضـل یاسـایی و دبیـران زیست‌شناسـی اسـتان کردسـتان؛ دکتـر مریـم سـازمند، دبیر زیست‌شناسـی شـیراز؛ دکتر فریبـا رمضانـی ویشـکی، عضـو هیئـت علمـی دانشـگاه فرهنگیـان، دکتـر عبدالرسـول خلفـی، دبیـر زیست‌شناسـی کرمانشـاه؛ دکتـر حمیـده ملیخـان دبیـر دبیرسـتان فرزانـگان قزوین؛ عزیز عـذار، دبیر زیست‌شناسـی نقـده؛ مسـعود نقـش‌جواهـری، دبیـر زیست‌شناسـی دهلـران؛ فاطمه‌سـادات نبـی‌پـور، دبیـر زیست‌شناسـی تهـران؛ اقبـال محمـدی، دبیـر زیست‌شناسـی کرمانشـاه؛ محمـد ابراهیمـی، دبیـر زیست‌شناسـی و از مؤلفـان کتـب درسـی؛ دکتـر خدابخـش بهـزادی، دبیـرخانـهٔ زیست‌شناسـی کشـور؛ سـیدعلی آل‌محمـد، دبیـر زیست‌شناسـی و از مؤلفـان کتـب درسـی؛ دکتـر زهـرا زارع، عضـو هیئـت علمـی گـروه آموزشـی زیست‌شناسـی دانشـگاه فرهنگیـان؛ عرفـان خسـروی، معلـم زیست‌شناسـی و روزنامه‌نـگار علـم؛ دکتـر حسـین لاری یـزدی، دانشـیار گـروه زیست‌شناسـی دانشـگاه آزاد اسلامی واحـد بروجـرد؛ سیدعسـکری بنی‌هاشـمی، دبیـر زیست‌شناسـی گلسـتان؛ مـژگان عباسـی، دبیر زیست‌شناسـی گیلان؛ دکتـر نظـام جلیلیـان، دبیـر زیست‌شناسـی خرمشـهر؛ اباذر اسـماعیلی و گروهی از معلمان زیست‌شناسـی اسـتان قم و بسـیاری از کسـانی کـه مایـل بـه انتشـار نـام خـود نبودنـد.
بدون دیدگاه